چکیده
کلید واژه ها: اسلام، ایران، زردتشتی، ساسانیان.
مقدمه
ایران و شام، که از نزدیک ترین کشورها به جزیره العرب بودند، بیش از سایر نقاط در کانون توجه مسلمانان قرار گرفتند. مسلمانان توانستند در کمتر از بیست سال، بخش وسیعی از ایران زمین را زیر سیطره اسلام در بیاورند. آنچه در این میان اهمیت دارد، خوش آمدگویی و استقبال ایرانیان از دین اسلام است. وقتی اسلام وارد ایران شد، بسیاری از ایرانیان مسلمان شدند و تا آنجا به این شریعت مقدس وفادار ماندند که امروزه اسلام مذهب رسمی کشور ایران است.
در اینجا پرسش هایی به ذهن خطور می کند؛ مانند اینکه مسلمانان چگونه وارد ایران شدند و آن را تصرف کردند؟ با توجه به اینکه دین زردتشتی هم مانند اسلام دین یکتاپرستی است، چرا ایرانیان به آیین باستانی خویش پشت کردند؟
در این نوشتار، کوشیده ایم با استفاده از منابع تاریخی و مطالعات و پژوهش های جدید، به این پرسش ها پاسخ دهیم تا مخاطبان عزیز با بخش بسیار مهمی از تاریخ این مرز و بوم آشنا گردند.
آغاز اسلام ایرانیان
حکومت یمن به هنگام دعوت رسول الله(ص) در دست باذان بن ساسان ایرانی بود. باذان از جانب خسروپرویز بر یمن حکمرانی داشت. وقتی حضرت رسول اکرم(ص) در سال ششم هجری خسروپرویز را به دین مقدس اسلام دعوت کرد، وی از این موضوع سخت ناراحت شد و نامه را پاره کرد و به باذان (عامل خود در یمن) نوشت که نویسنده نامه را نزد وی اعزام کند. باذان نیز دو نفر به مدینه فرستاد تا پیام خسروپرویز را به پیامبر(ص) برسانند. لیکن وقتی نمایندگان در شهر مدینه بودند، رسول الله(ص)- از جانب غیب- خبر قتل خسروپرویز و به قدرت رسیدن شیرویه پسرش را به نمایندگان ایران داد و به آنها گفت: مملکت شما به زودی به تصرف مسلمین درخواهد آمد. شما به یمن باز گردید و به باذان بگویید اسلام اختیار کند. وقتی صحت قضیه بر باذان مشخص شد، وی مسلمان شد و سپس گروهی از ایرانیان که آنها را «ابناء احرار» (آزاد شدگان) می گفتند، طریق مسلمانی پیش گرفتند. اینان، نخستین ایرانیانی هستند که وارد شریعت مقدس اسلام شدند.(6)
رویارویی مسلمانان و ایرانیان
مثنی بن حاریه پس از این واقعه نزد ابوبکر آمد و از ضعف ایران و مساعد بودن اوضاع برای ورود مسلمانان به کشور گزارش داد. ابوبکر نیز خالدبن ولید را به همراه لشکری روانه ایران ساخت.(9) البته پیش درآمد فتوحات مسلمانان، در ایران واقعه ای بود که پیش از این در ذوقار روی داد و اعراب مرزنشین توانسته بودند لشکر اعزامی ساسانیان را مغلوب سازند.(10) نخستین حملات محکم مسلمانان به مرزهای شاهنشاهی ساسانی به فتح اُبُله (در حوالی بصره) به فرماندهی خالدبن ولید آغاز شد. خالد با حمله به این منطقه و در جنگی با هرمزان (مرزبان این ناحیه)، نخستین پیروزی را برای مسلمانان به ارمغان آورد.(11)
پس از تصرف ابله اعراب مسلمان تعداد زیادی از مردم را اسیر کردند، لیکن دهقانان (12) دیار ترجیح دادند با مسلمانان صلح کنند و این نخستین معاهده صلح با دهقانان ایرانی است.(13)
خالد پس از تصرف روستاهای این ناحیه، عازم حیره (در جنوب کوفه) شد و آنجا را تصرف کرد. با فتح حیره کلید تصرف بین النهرین به دست مسلمانان افتاد.(14) شهر حیره نخستین مکان از امپراتوری ساسانی بود که از آنجا خراج یا به عبارت بهتر جزیه (190 هزار درهم) به دربار خلافت فرستاده شد.(15) فتح حیره، پیروزی بزرگی برای مسلمانان به شمار می رفت؛ از این روی آنان با اشتیاق فراوان متوجه اراضی سواد (16) شدند.
دولتمردان ساسانی که تا آن زمان پیشروی مسلمانان تا حیره را حمله ای غارتگرانه از سوی بدویان برای کسب غنیمت می پنداشتند، (17) برای بازپس گیری حیره نیروی فراوانی به سرکردگی بهمن جادویه گسیل داشتند که نتیجه اش شکست سپاه مسلمانان در نبرد جسر (13 هـ.ق) و کشته شدن سردار سپاه اسلام ابوعبیده ثقفی بود.(18) در این نبرد، مسلمانان به رغم دلیری و شجاعتی که به خرج دادند به دلیل حضور فیل های قوی هیکل در سپاه ایران، پراکنده شدند و شکست خوردند.(19)
با پیروزی ایرانیان در نبرد جسر، حیره از دست مسلمانان بیرون آمد؛ اما هنوز مدتی نگذشته بود که مسلمانان در نبرد بُویب بر سپاه ایران چیره گشتند و دگر باره حیره را تصرف کردند.(20) با فتح مجدد حیره، امپراتوری متزلزل ساسانی که تا این زمان حضور مسلمانان را خطری جدی تلقی نمی کرد، به شدت هراسناک شد و سپاهی عظیم به فرماندهی رستم فرخزاد در برابر مسلمانان آرایش داد.(21) لیکن این سپاه بزرگ و قدرتمند، در قادسیه(غرب کوفه) مقابل قشون اسلام شکست سختی متحمل شد و غنیمت هنگفتی به دست مسلمانان افتاد که در میان آن، درفش کاویان (22) نیز بود.(23)
با پیروزی مسلمانان در نبرد قادسیه (سال 14 هـ.ق) علاوه بر سقوط پایتخت- به ظاهر تسخیرناپذیر- شاهنشاهی ساسانی، شهرها و مناطق مرزی ایران یکی پس از دیگری در مدت کوتاهی به تسخیر لشکریان اسلام درآمد.(24) مسلمانان، به دنبال سپاه ایران خود را به مدائن (25) رساندند و مدتی طولانی این منطقه را در محاصره خویش گرفتند. تلاش های یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، سودی نداشت. مردم نیز، که از اوضاع سخت و نابسامانی محاصره به تنگ آمده بودند، به مصالحه با لشکر اسلام تن دادند. در نتیجه، تیسفون پایتخت زمستانی ساسانیان سقوط کرد و با این واقعه، صدای انقراض امپراتوری ساسانی در سراسر ایران طنین انداز شد.
پس از پیروزی درخشان نیروهای اسلام در قادسیه، دولت ساسانی در جبهه های جلولا (روستایی نزدیک بغداد فعلی) و نهاوند مقاومتی از خود نشان داد، اما این مقاومت از سوی بخش اشرافی و فرادست نظام ساسانی بود که در واقع برای منافع خویش می جنگیدند نه بقای ملک. با پیروزی مسلمانان در جلولا، تمامی مناطق اطراف دجله تحت سیطره سپاه اسلام درآمد و مسلمانان به مناطق داخلی ایران گام نهادند.(26)
اولین منطقه ای که اعراب در داخل خاک ایران فتح کردند، «سوق الاهواز» بود. هرمزان، مرزبان خوزستان، پس از آنکه به تحریک یزدگرد، عهد نامه صلح مسلمانان و پیروز (دهقانان اهواز) را نقض کرد، با آنان به جنگ پرداخت؛ لیکن شکست خورد و ایرانیان مجبور شدند تحت شرایط معاهده قبلی، دوباره با ابوموسی اشعری فرمانده مسلمانان صلح کنند.(27) یزدگرد گمان می کرد مسلمانان به دشت های منطقه خوزستان قناعت خواهند کرد، ولی با پیشروی اعراب با نامه و پیام از سردارانش درخواست تا او را برای نبرد نهایی یاری کنند. سرداران بزرگ ایران، به دعوت پادشاه پاسخ مثبت دادند و از هر گوشه ایران، سپاهی گرد آمد و در نزدیکی همدان(نهاوند) اردو زد.
نهاوند، محل آخرین نبرد اساسی میان دو سپاه ایران و اسلام و آخرین مقاومت منطقه ایرانیان در برابر مسلمانان بود (درسال 19 و به روایتی اواخر سال20هـ.ق) ایرانیان، با وجود آنکه نیروی فراوانی برای مقابله گردآورده بودند، شکست هولناکی از سپاه اسلام متحمل شدند.(28) مسلمانان پیروزی خود ایرانیان را در این نبرد «فتح الفتوح» خواندند؛ (29) زیرا پس از این پیروزی، شاکله امپراتوری ساسانی و قدرت مرکزی ایران در هم شکسته شد و دیگر سپاه و نیروی منسجمی برای مقاومت یکپارچه در برابر مسلمانان باقی نماند.(30)
به گفته مورخان، مقاومت برجسته و قابل ملاحظه دیگری در مسیر فتوحات مسلمین پدید نیامد؛ مردم شهرها یا در مقابل فاتحان مقاومت نمی کردند و یا با اندکی مقاومت، تسلیم شده و میان اسلام آوردن و پرداخت جزیه مختار بودند. در نتیجه دیگر نبرد منظمی میان ارتش ساسانی و سپاه رخ نداد.
با فتح نهاوند و همدان توسط مسلمانان (21 هـ.ق)، شرایط مناسب برای تسخیر تمام ایران فراهم شد و نقاط مختلف یکی پس از دیگری به تصرف سپاه اسلام درآمد؛ به گونه ای که تا 31 هجری، مسلمانان تا سواحل آمودریا (شرقی ترین مرز ایران) پیش رفتند. پیشروی لشکریان اسلام در مناطق مرکزی، سرعت چشمگیری داشت و در کمتر از یک دهه، تمام سرزمین ایران- به جز طبرستان، دیلمان و برخی نواحی مرزی-تحت سیطره سیاسی مسلمانان درآمد. در برخی شهرها مانند فارس و آذربایجان که از دیرباز مراکز دینی ساسانیان بودند، مقاومتی در برابر مسلمانان شکل گرفت؛ اما گشایش بسیاری از شهرها به واسطه عقد قرارداد صلح بوده است.(31)
پس از این مرحله، نوبت عقب راندن بقایای نظام ساسانی، و آخرین شاه آن از نهاوند تا مرو و سلطه بر قدرت تقریبا دست نخورده ساسانی توسط مسلمانان شد.(32) مسلمانان در فتح نواحی شرقی ایران نیز با مقاومت جدی نیروهای محلی، به ویژه دهقانان مواجه نگشتند، بلکه از همکاری و کمک های آنها نیز بهره مند شدند.(33) یزدگرد سوم که پس از سقوط تیسفون به همراه نزدیکانش آواره و گریزان گشته بود، تا واپسین روزهای عمرش در صدد بازپس گیری تاج و تخت بود. وی در مدت ده سال سرگردانی هر از چند گاهی سپاهی در مقابل مسلمانان مجهز می ساخت، ولی با هیچ یک از این تلاش ها به نتیجه نرسید.
با عقب نشینی یزدگرد سوم به مناطق شرقی، مسلمانان با تعقیب وی وارد بزرگ ترین و مهم ترین ایالت شرقی ایران، یعنی خراسان شدند و شهرهای آن را یکی پس از دیگری فتح کردند.(34) یزدگرد که در این زمان از شهری به شهر دیگر گریزان بود و از شاهنشاهی عنوانی بیش نداشت، سرانجام در سال 31 هجری(651 م) به علت خیانت حاکم شهر مرو، در یکی از دهکده های شهر به گونه ای خفت بار توسط آسیابانی به قتل رسید (35) و با مرگ وی، موجودیت سیاسی ساسانیان خاتمه یافت.(36)
تاملی بر عوامل پیروزی سپاهیان اسلام
از برجسته ترین علل ناتوانی ساسانیان در برابر مسلمانان بحران حاکمیت ایران(38) در زمینه های مختلف بود که در ادامه به تفضیل بیان می گردد؛ اوضاع متشنج و جامعه بحران زده ساسانی کار را برای مسلمانان آسان ساخته بود. نبود حکومت مرکزی، از هم پاشیدگی سپاه ایران به ویژه پس از شکست نهاوند، کارشکنی برخی فرمانروایان و تجزیه طلبی دهقانان، به برتری مسلمانان کمک فراوانی کرد.(39) توده مردم نیز که از ظلم و ستم ساسانیان به ستوده آمده بودند و از ظلم طبقاتی جامعه ساسانی رنج می کشیدند وقتی با حمله مسلمانان روبرو شدند، چندان مقاومتی از خود نشان ندادند؛ به ویژه آنکه در آیین مهاجمان، ایدئولوژی بزرگی یافتند که برای آنها خوشایند بود.
نقش عوامل معنوی نیز در اقتدار سپاهیان اسلام بسیار قابل توجه بود که متاسفانه برخی از وقایع نگاران، از آن چشم پوشیده اند و تنها، تزلزل ساختار جامعه حکومت ساسانی را عامل برتری مسلمانان دانسته اند. مسلمانان در اثر تعلیمات پیامبر اعظم(ص) و کلام الله مجید، با هم متحد، منسجم و مصمم بودند و زمینه مستحکم اعتقادی که به دست توانای رسول الله(ص) بنیان گردیده بود، آنان را آماده هر گونه فداکاری و جانبازی می ساخت. همچنین پیامی که توسط مسلمانان منتشر شد، مشروعیت سیاسی قوی و جدیدی در پی داشت که رژیم های استبدادی را توان مقابله ایدئولوژیکی با آن نبود. بر همین اساس، بخش مهمی از پیشرفت و پیروزی مسلمانان مرهون اعتقاد راسخ، انگیزه قوی و کوشش های خستگی ناپذیر لشکر جان نثار اسلام بود.
علل گرایش ایرانیان به دین اسلام
در ادامه دو عامل اصلی گرایش ایرانیان به دین اسلام به تفضیل بیان می شود.
نابسامانی اجتماعی، سیاسی و مذهبی جامعه عصر ساسانی
جنگ های تباه کننده و تاثیرات ناخوشایند آن بر اقتصاد کشور، سبب فشار فراوان بر اقشار فرودست می شد؛ تبعیض های ناروای اجتماعی و سیاسی که حاصل فساد نظام طبقاتی بود، بر فقر و پریشانی مردم می افزود و مردم همه این بدبختی ها را از ناحیه حکومت ساسانی می دیدند که بر پایه دین و مذهب زردتشتی بنا گردیده بود. (46) در واقع نظام استبدادی حاکم بر جامعه ایران ریشه های همگرایی ملت و دولت را خشکانده بود و حاکمیت نظام طبقاتی، که مزیت های اجتماعی و سیاسی را در انحصار قشری خاص قرار داده بود، چنان فضای رقت باری را فراهم ساخته بود که بیشتر مردم ایران دین اسلام و پذیرش آن را رهایی از بندهای خویش می دیدند. اما آن چیز که بیش از همه ایرانیان را به قبول دین اسلام سوق داد، آشفتگی وضعیت مذهبی بود. اوضاع مذهبی جامعه عصر ساسانی دچار چنان اختناقی بود که حتی از آن به منزله مهم ترین عامل آشفتگی اوضاع ایران دوره ساسانیان یاد می شود.(47) بی گمان، این عامل (نابسامانی اوضاع مذهبی و انحطاط دین زردتشتی) از مهم ترین عوامل رویگردانی ایرانیان از دین زردتشتی و گرایش آنها به دین مبین اسلام است.
حکومتی شدن دین و جزمی شدن ساختار سیاسی و اجتماعی سبب شده بود دین کاملا در خدمت سیاست قرار گیرد. دستگاه فاسد موبدان، اعمال و رفتارهای شاهان ستم پیشه، نظام طبقاتی و کاستی جامعه عصر ساسانی را توجیه می کرد، (48) در حالی که این وضعیت توده جامعه را به ستوده آورده بود؛ تفرق و تشتت بین موبدان به بالاترین حد خود رسیده بود؛ آزار و اذیت موبدان و سختگیری آنان بر پیروان ادیان دیگر، سبب ایجاد دیدگاهی بد نسبت به دین زردتشتی شده بود، زیرا این نحوه نگرش، با نگاه تساهل و تسامح آمیز که قبل از آن در ایران جاری بود مغایرت داشت.(49) موبدان زردتشتی برای رسیدن به مقاصد شوم سیاسی و اجتماعی خویش، این مذهب را از سادگی و بی آلایشی نخستین آن خارج کرده، آن را چنان دچار دشواری و پیچیدگی ساخته بودند که غالب مردم از اجرای مراسم دینی عاجز گشته بودند. بنابراین، خودکامگی، توسعه طلبی، سودجویی، جاه پرستی موبدان زردتشتی و اتکای آنان به ظواهر و تشریفات، این دین را به مرحله انحراف کامل رسانیده بودند. همچنین سختگیری ها، تهدیدها و تحمیل های مالی سنگین که موبدان به عناوین گوناگون از مردم می ستاندند، توده مردم را از آنها رنجور و ناراضی و نسبت به دیانت زردتشتی، که دیگر وحدانیت و برابری را در آن نمی دیدند، بدبین ساخته بود.(50)
در چنین اوضاعی که شالوده و بنیان ضعیف دولت ساسانی رو به ویرانی نهاده و بحران های متعدد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و به ویژه مذهبی سراسر جامعه ایران را فرا گرفته بود، مجاهدان پرشور و مسلمان روی به سوی ایران زمین نهاده و شریعت نجات بخش محمد(ص) (دین اسلام) را بر ایرانیان عرضه کردند. آری روح خسته و فرسوده ایرانی که در تنگنای مرگباری قرار گرفته بود، و راه فرار و پناه می جست، با دین جامع و کاملی مواجه گشت که ندای مساوات، عدالت و برابری سر می داد و پناه مناسبی برای این روح سرگردان و روان معنویت گرای ایرانی بود. چنین بود که ایرانیان ارمغان مسلمانان را با جان و دل پذیرا شدند و مسلمانی را قبول کردند.
جاذبه های دین اسلام
قدر مسلم آن است که گسترش وسیع و همه جانبه دین اسلام معلول اعتقاد به حقانیت این شریعت انسان ساز بود. مکتب حیات بخش اسلام مجموعه ای از قوانین و مقررات آسمانی است که مردم سعادت خویش را در اجرای آن می دیدند. عامه مردم، ابتدا حقانیت دین اسلام را کشف کرده و سپس آن را پذیرفتند. استاد شهید مرتضی مطهری می نویسد: «حقیقتت این است که علت تشیع ایرانیان و علت مسلمان شدنشان یک چیز است؛ ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گم گشته خود را در اسلام یافت».(52)
در ادامه به برخی از مولفه ها و ویژگی های جذاب دین اسلام که ایرانیان را به پذیرش و قبول این آیین سوق داد اشاره می کنیم.
برابری و مساوات
دین اسلام، هیچ گونه تمایز و تبعیض بر پایه طبقه و حرفه را در میان افراد نمی پذیرد و مبلغ و منادی نظریه اخوت انسانی است که گستره آن از محدوده مرزهای سیاسی و جغرافیایی فراتر می رود؛ از این روی، در فرهنگ جهان شمول اسلام، استشمار انسان و تجاوز از حدودی که خداوند برای افراد بشر تعیین فرموده، مذموم و ناپسند است. بر این اساس نظام کاستی (طبقاتی) قدیم ایران، در دین اسلام جایی نداشت؛ زیرا براساس مبانی اسلامی، تمام ملت ها و امت ها نزد خدا یکسان اند و شان و مقام افراد نه بر اساس سابقه قومی، زبانی و فرهنگی، بلکه براساس تقوا و درستکاری خود فرد تعیین و ارزیابی می شود.(55)
معرفی دین اسلام و وعده های عدالت و برادری که در اولین گفت و گوی های سفیران مسلمان مطرح می شد،(56) دل های بسیاری از ایرانیان را به سوی اسلام منعطف ساخت. به همین دلیل، لمبتون، سرعت و سهولت نسبی غلبه اعراب را به احتمال غالب، معلول این حقیقت می داند که اسلام به عامه مردم وعده می داد که آنها را از اوضاع و احوال نکبت بار و طاقت فرسای اجتماعی رهایی خواهد داد.(57)
طبیعی است که مردم رنج کشیده و محبوس در قفس نظام طبقاتی، به چنین آموزه هایی علاقه نشان خواهند داد. آزادی از مفاسد، تعصبات، تبعیضات و بی عدالتی های نظام طبقاتی درباره قشرهای پایین جامعه- که حتی از حیوانات طبقات بالای جامعه نیز پست تر تلقی می شدند- نوید می داد که بدین وسیله نجات خواهد یافت.(58) بدین ترتیب، اصل برابری و مساوات خواهی دین اسلام، گروه های فرودست و رنج کشیده را شیفته خود کرد و آنها را فوج فوج به سوی این دین الهی کشاند.
سادگی و بی آلایشی
مبانی دین اسلام، ساده و درخور فهم همگان، به ویژه طبقات پایین جامعه بود و از دستگاه خداپرستی آیین های دیگر مانند اهورامزدا و اهریمن و ایزدان دیگر و فلسفه پیچیده مذاهب نوظهور مانند مانویت برای مردم ملموس تر بود. بدین ترتیب، اصل اعتقادی توحید که همگان را از سردرگمی در این وادی خارج می ساخت، از عوامل مهم گسترش اسلام محسوب می شد.(61)
دین اسلام با بیزاری از اندیشه های ناروا و نادرست و سنت پرستی، و نیز اصرار بر ارج نهادن بر امور معنوی، شالوده ای نوین و مقرون به دموکراسی در برابر سنت پرستی و کهنه پرستی ایرانی عرضه کرد.(62) اسلام سادگی را جانشین پیچیدگی، توحید را جانشین تعدد الوهیت و تثلیتث، بشریت بشر را جانشین الوهیت بشر، حقیقت طلبی و علم را جانشین خرافات، و عقاید ساده و محکم دینی را جانشین منازعات و مجادلات مذهبی کرد.
اسلام نه تنها از نظر اعتقادی ساده و آسان بود، بلکه در عمل نیز به هیچ وجه پیچیدگی مذهبی دیگر را نداشت؛ در واقع، هم شیوه تدین به آن آسان است و هم احکامی که تشریح کرده سهل می باشد. اعمال عبادی اسلام، ساده و بدون تشریفات برگزار می شد و از پیچیدگی، تضاد و ناباوری اعتقادات گذشته خبری نبود. شرایط پذیرفتن دین جدید هم به قدری ساده جلوه می نمود که هر تازه واردی را به شگفتی می انداخت.(63)
تساهل و تسامح
مسلمانان در مناطقی که فتح می کردند به کافران فرصت می دادند تا اسلام را قبول کنند. بر اساس مبانی دین اسلام پیروان ادیان دیگر نیز نمی توانستند با پرداخت مبلغ معینی مالیات سالانه به عنوان جزیه، بر دین سابق خویش باقی بمانند.(65) این گروه که «اهل ذمه»(66)خوانده می شدند، اجازه داشتند در برابر تعهداتی، با آزادی و امنیت کامل در قلمرو مسلمانان به اجرای مراسم و آداب مذهبی خویش بپردازند. افزون بر این، همه معابد و اماکن مذهبی آنان مورد احترام جامعه اسلامی قرار می گرفت. ذمیان، نه تنها از آزادی های اسلامی برخوردار بودند، بلکه از مهربانی، بلند نظری و انسان دوستی مسلمانان نیز بهره مند می گشتند. در برابر این آزادی ها و امتیازات، آنها می باید برخی اصول و قواعد را رعایت می کردند.(67)
قانون حفظ دین و عقیده در برابر پرداخت جزیه، به مرور بسیاری از ذمیان را به دین اسلام متمایل کرد. آنان که در برخورد اولیه با اسلام، قبول جزیه را بر قبول اسلام ترجیح داده بودند، به تدریج که با مبانی دلنشین دین اسلام و مناسب عقاید اسلامی با اعتقادات خود آشنا شدند، جذب این دین گشتند؛ (68) به گونه ای که در قرن دوم هجری، جز عده ای معدود، عامه مردم آیین مسلمانی را پذیرفته بودند.
امتیازهای اجتماعی و اقتصادی
احتمال می رود همین تدابیر و مزایای اقتصادی و اجتماعی پذیرش دین جدید بود که دهقانان(72) را ترغیب می کرد که بدون مقاومت قابل توجهی، در برابر لشگر اسلام سر تسلیم فرو آورند و در قبول آیین جدید، آمادگی بیشتری نشان دهند.(73) صنعتگران، پیشه وران، کشاورزان و به طور کلی طبقات پایین و متوسط جامعه، که بیش از همه در فشار بودند با رغبت بیشتری اسلام را پذیرفتند.(74)
ریچارد بولت اشاره می کند که در میان بخش های مختلف اجتماعی ایران (در دوره امویان)، دو گروه اسیران جنگی و افراد طبقات پایین جامعه، بیش از همه تمایل به اسلام داشتند.(75) مشکل مالکیت زمین های کشاورزی، نظر مساعد بسیاری از کشاورزان را به دین اسلام جذب می کرد؛ زیرا این گروه های فرودست، خود مالک زمین می شدند و مالیات بسیار اندکی در برابر مالکیت زمین می پرداختند که قابل مقایسه با مالیات عصر ساسانیان نبود.
دبیران و مستوفیان نیز گروهی بودند که برای حفظ جایگاه خود در امور اداری کشور، بی درنگ به سوی پیروزمندان مسلمان رفتند و آیین مسلمانی را پذیرفتند. در مراحل بعدی، بازرگانان و تجار بودند که به شکلی خود را با وضعیت جدید منطبق ساختند. با توسعه فتوحات مسلمانان، قلمرو اسلامی بسیار وسیع گشت و این در حالی بود که رسوم مدنی و تجاری اسلام نیز امتیازاتی به پیشه وران و بازرگانان می بخشید؛ در حالی که احکام فقهی زردتشتی آنان را در تنگنا قرار می داد.(76)
در پایان ذکر مطلبی ضروری است که خود بیانگر عشق ایرانیان به اسلام حقیقی می باشد؛ روند پذیرش اسلام در میان ایرانیان تا پایان عصر خلفای راشدین (40 هـ) چشمگیر بود، ولی پس از آن با روی کار آمدن خلفای اموی این روند رو به کندی گرایید. ایرانیان پذیرای اسلامی بودند که در آن اصول ارزشمندی مانند مساوات و برابری و عدالت و... مطرح بود؛ اما وقتی امویان بر سریر دستگاه خلافت تکیه زدند و خلافت را به ملوکیت تبدیل شعارهای جاهلی مانند برتری عرب بر عجم را زنده کردند، دیگر آن روح آزادمنش ایران نمی توانست چنین حکومت و دین تحریف شده ای را پذیرا باشد. سیاست های غلط و جاهلی خلفای اموی در امور سیاسی و اداری، و برخوردهای نامناسب سرداران و لشکریان خلافت بنی امیه (با تاکید بر قوم محوری نه اسلام محوری)، سبب شد گرایش روز افزون ایرانیان به دین اسلام که تا تصرف خراسان استمرار داشت دچار رخوت و سستی شود. به همین دلیل، مردم مناطقی مانند ماورالنهر که در عهد خلافت بنی امیه به تصرف اسلام درآمدند، تا مدت ها بر اعتقادات و سنت های قدیمی خویش پای بند مانده و بسیار دیر به آیین اسلام درآمدند.(77)
نتیجه
پی نوشت ها :
*دانشجوی دکتری تاریخ تمدن و ملل اسلامی واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم
1- ر.ک: احمد صابری همدانی، محمد و زمامداران در پیرامون نامه های پیامبر اسلام به زمامداران / ابن طقطقی الفحری، ترجمه وحید گلپایگانی،ص104.
2- «البته اگر از نظر فردی در نظر بگیریم، شاید اولین ایرانی مسلمان، سلمان فارسی باشد و چنانکه می دانید اسلام این ایرانی جلیل القدر بالا گرفت که به شرف «سلمان منا اهل البیت» نایل شد» (مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 79). اسلام سلمان، نمونه ای از اسلام آگاهانه، داوطلبانه و آزادانه مردم ایران است که از روی تعقل تفکر و بصیریت و با روحیه فروتنی و حق طلبی به دین اسلام روی آورد.
3- مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 79.
4- حامد منتظری مقدم، بررسی تاریخی صلح های پیامبر، ص 177، به نقل از طبقات ابن سعد، ج 1، ص 202.
5- ر.ک: منتظری مقدم، همان، ص 178.
6- ر.ک: مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 83-84.
7- قبیله بکربن وائل، از قبایلی بودند که در حدود فرات و نزدیک مرزهای ایران زندگی می کردند و گهگاهی بین آنها و نیروهای مرزی ساسانیان برخوردهایی صورت می گرفت (ر.ک: علی اکبر فیاض، تاریخ اسلام، ص 142).
8- ابوحنیفه احمدبن داوود دینوری، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص 142.
9- ابن اعثم کوفی، الفتوح، ترجمه احمد مستوفی، ص 49.
10- حسین مفتخری و حسین زمان ، تاریخ اسلام از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص 24.
11- ر.ک: ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص 49-51.
12- در زمینه دهقانان ر.ک: شهرام امیری، «دهقانان و فتوح اسلام» فصل نامه تاریخ و تمدن اسلامی، ش 7.
13- محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 4، ص 1491.
14- برتولد اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، ج1، ص9.
15- احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان (بخش مربوط به ایران)، ترجمه آذرتاش آذرنوش، ص3-5.
16- درباره جغرافیای سواد ر.ک: گی لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ص 26.
17- این امر در آن دوره معمول بوده است و بدویان که خوی غارتگری و غنیمت گیری داشتند، همواره به نقاط مرزی هجوم می آوردند، چنانچه دولتمردان ساسانی پیشروی مسلمانان تا حیره را حمله ای غارتگرانه از سوی بدویان می پنداشتند (ر.ک: ریچارد نلسون فرای، عصر زرین فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، ص 73).
18- بلاذری، فتوح البلدان، ص 14/ دینوری، الاخبار الطوال، ص 144/ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص 97.
19- دینوری، الاخبار الطوال، ص 151.
20- محمدبن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 2، ص 230.
21- ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص 105.
22- «درفش کاویان»، درفش معروف ایرانیان از عهد قدیم تا پایان امپراتوری ساسانی بود که نمودار شوکت و قدرت سپاه ایران بود و آن را به کاوه آهنگر نسبت داده اند. این پرچم با جواهرات بسیار گرانبها تزیین شده بود و ارزش مالی بسیار زیاد (هزار هزار دینار) داشت (ر.ک:آرتور کریستن، ایران در زمان ساسانیان،ص 652-655/سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، ص 215/داوود الهامی، اسلام و ایران ، ص 22.
23- دینوری، الاخبار الطوال ، ص 161/ طبری، تاریخ الرسل و الملوک تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 5، ص 1819.
24- حسین مفتخری، تاریخ اسلام از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان،ص26.
25- چنانکه تاریخ نویسان نوشته اند مدائن از چند شهر (سه تا هفت شهر) تشکیل می شد که مهم ترین آنها تیسفون و بهرسیر بودند (ر.ک: گی لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ص 36).
26- ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 1، ص 209-215.
27- درباره جنگ هرمزان با مسلمانان و فرجام آن ر. ک: بلاذری، فتوح البلدان، ص 133-135.
28- احمدبن ابی یعقوب (یعقوبی)، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 44.
29- حسین مفتخری، تاریخ اسلام از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص 28.
30- سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، ص 103.
31- ر.ک: نعمت الله صفری فروشانی، «درآمدی بر صلح نامه های مسلمانان با ایرانیان در آغاز فتح ایران»، مجله تاریخ اسلام، ش2، تابستان 1379، ص 12-50.
32- ر.ک: تئودور نلدکه، تاریخ ایرانیان و عرب ها در روزگار ساسانیان، ترجمه عباس زریاب خویی، ص 55 و 471/ نینا پیگو لوسکایا، اعراب حدود ایران و بیزانس در سده های چهارم -ششم میلادی، ترجمه عنایت الله رضا، ص 283و 285.
33- بنا به روایات تاریخی، یکی از دهقانان قومس با گرفتن امتیاز معافیت خراج دهی از عبدالله ابن عامر، وی را از کوتاه ترین راه به خراسان رساند.(ر.ک: احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج2، ص 167.
34- سید احمدبن زینی دحلان، الفتوحات الاسلامیه بعد مضی الفتوحات النبویه، الجزء الاول، ص 133.
35- محمدبن جریر طبری، تاریخ الطبری، ج3، ص 343.
36- البته پس از مرگ یزدگرد سوم یکی از پسرانش به نام فیروز خود را شاه ایران خواند و امپراتوری چین هم که تمایلی به پیشروی قلمرو مسلمانان نداشت، از وی حمایت رسمی کرد. ولی با این حال، در منابع تاریخی مرگ یزدگرد سوم به منزله تاریخ انقراض سلسله ساسانی ثبت شده است (ر.ک: حسن پیرنیا، ایران قدیم، ص 228و229/ سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، ص 14).
37- احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، تصحیح رضوان محمد رضوان، ص 338.
38- ر.ک: حسین مفتخری، تاریخ اسلام از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص 5-15.
39- سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، ص 1-29. مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 95-96.
40- بلاذری در فتوح البلدان صفحه 244 در خصوص فتح حیره و صلح با اهالی می نویسد: «با خالد بر صد هزار درهم یا هشتاد هزار درهم در هر سال مصالحه کردند و نیز متعهد شدند که جاسوس مسلمانان علیه ایرانیان باشند و مسلمانان نیز متعهد شدند که هیچ کلیسا و قصری از آنان ویران نشود». برای اطلاعات بیشتر در این زمینه ر.ک: صفری فروشانی، «درآمدی بر صلح نامه های مسلمانان با ایرانیان در آغاز فتح ایران»، مجله تاریخ اسلام، ش2. تابستان 1379، 120-50.
41- حسین مفتخری، «درآمدی بر صلح نامه های مسلمانان با ایرانیان در آغاز فتح ایران»، مجله تاریخ اسلام، ش2،ص53.
42- عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، ص 11.
43- البته مردمان برخی نواحی مانند فارس، دیلمان، طبرستان و ... بسیار دیر به آیین اسلام گرویدند و تا قرن ها بر دین نیاکان خویش باقی بودند. (ر.ک: جمعی از نویسندگان، تاریخ ایران (از اسلام تا سلاجقه)، ترجمه حسن انوشه، ص32.
44- عبدالحسین زرین کوب حمله اعراب را «بهنگام» توصیف کرده و معتقد است اگر این عمل در زمان و موقعیت دیگری اتفاق می افتاد، به این سادگی ساختار امپراتوری ساسانی در هم نمی پیچید (ر.ک: عبدالحسین زرین کوب، روزگاران، ص 279).
45- حسین مفتخری، «اوضاع سیاسی-مذهبی ایران در آستانه ظهور اسلام»، نشریه تاریخ اسلام، ش 10،ص81-88.
46- همان، ص 89-91، سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، ص 19.
47- همان.
48- فرهنگ رجایی، مشکله هویت ایرانیان امروز، ص 112.
49- همان، ص 117.
50- مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 99.
51- ر.ک: ناصرالدین شاه حسینی، «سهم شاهان ایران پیش از اسلام در تمدن اسلامی»، مجله بررسی های تاریخی، ش 36، آذر و دی 1350 ش، ص 86-71.
52- مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 14، (خدمات متقابل اسلام و ایران)، ص 126.
53- سید جعفر شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، 121ص.
54- مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج14 ، ص 127.
55- یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر وانثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقاکم ان الله علیم خبیر (حجرات: 49)
56- طبری، تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 5، ص 1695.
57- ا.ک.س.لمبتون، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، ص 62.
58- ابوالفضل عزتی، دیباچه ای بر تاریخ فلسفه نشر اسلام، ص 310.
59- حسین مفتخری، تاریخ اسلام از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، ص 58/ هانری ماسه و دیگران، تمدن ایرانی، ترجمه عیسی بهنام، ص 301.
60- ابوالفضل عزتی، دیباچه ای بر تاریخ فلسفه نشر اسلام، ص 105.
61- الساندرو باوزانی، ایرانیان، ترجمه مسعود رجب نیا، ص 108.
62- گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سید هاشم حسینی، ص 153-154.
63- عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، ص 12.
64- ذبیح الله صفا، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران،ص19.
65- در این زمینه ر.ک: علی ناظمیان فرد، «اهل ذمه در صدر اسلام»، نشریه تاریخ اسلام، ش6، تابستان 1380، ص 57-45.
66- علی اکبر فیاض، تاریخ اسلام، ص 131/حسین مفتخری، «اوضاع سیاسی-مذهبی ایران در آستانه ظهور اسلام»، نشریه تاریخ اسلام، ش 10، ص 59-61.
67- حسین مفتخری، همان، ص 58/عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، ص 12.
68- عبدالحسن زرین کوب، کارنامه اسلام، ص 12.
69- به اشاره منابع در برخی نواحی مانند بخارا به کسانی که در نماز جمعه شرکت می کردند، علاوه بر امتیازات بی شمار حتی پول می دادند (ر.ک: ابوجعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ص 67).
70- زیرا برای غیر مسلمانان، خاصه اهل ذمه قیودی بود از جمله پوشیدن لباس مخصوص، سوار نشدن بر اسب و حمل نکردن اسلحه(ر.ک: «اوضاع سیاسی- مذهبی ایران در آستانه ظهور اسلام»، نشریه تاریخ اسلام، ش10- ص 60-61).
71- هر چند در روزگار امویان و در عهد ولایت حجاج بن یوسف ثقفی بر منطقه ایران، به دستور وی از نومسلمانان نیز جزیه دریافت می کردند. تا اینکه عمربن عبدالعزیز دوباره دریافت جزیه از نومسلمانان را لغو کرد.
72- ر.ک: شهرام امیری، «دهقانان و فتوح اسلام»، فصل نامه تاریخ و تمدن اسلامی، ش7، ص 19-35.
73- ابوالفضل عزتی، دیباچه ای بر تاریخ فلسفه نشر اسلام، ص 412 / التون دنیل، «تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان»، ترجمه مسعود رجب نیا، ص 316.
74- طبری، تاریخ الرسل و الملوک ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 3، ص 995.
75- ریچارد بولت، «گروش به اسلام در قرون میانه»، ترجمه محمد حسین وقار، ص 44.
76- به طور کلی، دین زردتشتی، کشاورزی را بر همه امور ترجیح می داد و ارتزاق از طریق خاک و عناصر طبیعی را از زندگی تجاری برتر می دانست (ر.ک: کلیفورد ادموند باسورث، تاریخ عزنویان، ترجمه حسن انوشه، ص166).
77- نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، ص 124-125 جمعی از نویسندگان، تاریخ ایران (از اسلام تا سلاجقه) ص 34.
منابع:
- ابن اعثم کوفی، محمدبن علی، الفتوح، پیروت، دارالنده، بی تا.
- ابن اعثم کوفی، محمدبن علی، الفتوح، ترجمه احمد مستوفی، تهران، آموزش و پرورش انقلاب اسلامی، 1372.
- ابن طقطقی، محمدبن علی، الفخری، ترجمه وحید گلپایگانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، بی تا.
- اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، تهران، علمی و فرهنگی ج دوم، 1364.
- امیری، شهرام، «دهقانان و فتوح اسلام»، فصل نامه و تمدن اسلامی، ش7، 1387.
- باسورت، کلیفورد ادموند، تاریخ عزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، 2536.
- باوزانی، الساندرو، ایرانیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، روزبهانی، 1359.
- بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البدان تصحیح محمد رضوان، بیروت، دارالکتب العلیمه، 1978.
- بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البدان(بخش مربوط به ایران)، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، سروش، چ دوم، 1364.- بولت، ریچارد، «گروش به اسلام در قرون میانه»، ترجمه محمد حسین وقار، تهران، نشر تاریخ ایران، 1364.
- پیرنیا، حسن، «ایران قدیم»، اساطیر، 1373.
- جمعی از نویسندگان تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، 1383.
- دنیل التون، «تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان»، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، علمی و فرهنگی ، 1367.
- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، 1364.
- رجایی، فرهنگ، مشکله هویت ایرانیان امروز، تهران، نی، 1382.
- زرین کوب، عبدالحسین، روزگاران، تهران، سخن، 1379.
- زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر، بی تا.
- زینی دحلان، سید احمد، الفتوحات الاسلامیه بعد مضی الفتوحات النبویه، الجزء الاول، قاهره، موسسه الحلبی، 1387 ق.
- شاه حسینی، ناصرالدین، «سهم شاهان ایران پیش از اسلام در تمدن اسلامی»، مجله بررسی های تاریخی، ش36، آذر و دی 1350.
- شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی،1352.
- صابری همدانی، احمد، «محمد و زمامداران در پیرامون نامه های پیامبر اسلام به زمامداران»، قم ، موسسه مطبوعاتی دارالعلم، 1346.
- صفا، ذبیح الله، «تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران»، تهران، امیرکبیر، بی تا.
- صفری فروشانی، نعمت الله، «درآمدی بر صلح نامه های مسلمانان با ایرانیان در آغاز فتح ایران»، مجله تاریخ اسلام، ش2، تابستان، 1379، 50-120.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، بیروت، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1879 م.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، چ سوم، 1368.
- عزتی، ابوالفضل دیباچه ای بر تاریخ فلسفه نشر اسلام، قم، دارالتبلیغ الاسلامی، بی تا.
- فرای، ریچارد نلسون، عصر زرین فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، چ دوم،1363.
- فیاض علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران، دانشگاه تهران، جلد پنجم،1372.
- کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، تهران، دنیای کتاب، چ هشتم، 1385.
- گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سید هاشم حسینی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چ دوم، 1354.
- لسترنج، گی جغرافیای تاریخی سرزمین خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ سوم، 1367.
- لمبتون، ا.ک.س، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، علمی و فرهنگی، چ سوم، 1362.
- لوسکایا، نیناپیگو، «اعراب حدود مرزهای ایران و بیزانس در سده های چهارم - ششم میلادی»، ترجمه عنایت الله رضا، تهران، پژوهشگاه، 1372.
- مطهری، مرتضی، مجموته آثار، تهران؛ صدرا، چ دوم، 1368، ج 14.
- مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، 1379.
- مفتخری، حسین و زمانی، حسین، «تاریخ اسلام از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان»، تهران، سمت، چ سوم، 1386.
- مفتخری، حسین، «اوضاع سیاسی- مذهبی ایران در آستانه ظهور اسلام»، نشریه تاریخ اسلام، ش10، تابستان 1381.
- منتظری مقدم، حامد، «بررسی تاریخ صلح های پیامبر»، قم، موسسه امام خمینی، 1383.
- ناظمیان فرد، علی، «اهل ذمه در صدر اسلام»، نشریه تاریخ اسلام ، ش 6، تابستان 1380.
- نرشخی، ابوجعفر، تاریخ بخارا، تهران، توس، ج دوم، 1363.
- نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1342 ش.
- نلدکه، تئودور، «تاریخ ایرانیان و عرب ها در روزگار ساسانیان»، ترجمه عباس زریاب خویی، تهران انجمن آثار ملی، 1352 ش.
- الهامی، داوود، اسلام و ایران، قم، مکتب اسلام، 1374.
- هانری، ماسه و دیگران، تمدن ایران، ترجمه ابوالفضل عزتی، تهران، دانشگاه تهران، 1358.
- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، تهران، بنگاه انتشارات علمی و فرهنگی، چ سوم، 1366.
فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش- ش 22
/ج
